Ханнык баҕарар устуоруйа деятелигэр сіптііх уонна сиэрдээх сыанабыл күн-дьыл барбытын эрэ кэннэ бэриллэр. Кэмигэр «күннүү» сылдьан баран кэлин «устуоруйа сыбаалкатыгар» быраҕыллыбыттар, кэмигэр сыаналаммакка гынан баран кэлин таІараҕа холоммуттар да элбэхтэр. Борис Ельцин туґунан сиэрдээх сыананы кэлиІІи кілүінэлэр биэрэллэрэ саарбаҕа суох.
Олунньу 1 күнүгэр Арассыыйа бастакы бэрэсидьиэнэ Борис Ельцин, баара буоллар, лоп курдук 80 сааґын туолуохтаах этэ. Онон сибээстээн, «Кыым» хаґыат ааспыт былаҕайдаах дьылларга кинини кытта биир хамаандаҕа үлэлээбит, ыкса билэр, элбэхтик бодоруспут доҕоруттан, Саха сирин бастакы Бэрэсидьиэнэ Михаил Ефимович Николаевтан, Борис Ельцин туґунан ахтан-санаан ааґарыгар кірдісті.
— Михаил Ефимович, РФ бастакы Бэрэсидьиэнэ Борис Николаевич Ельцин киґи (лиичинэс) уонна бэлиитик быґыытынан туох уратылаах этэй?
— Кини — биґиги кілүінэбит киґитэ, биґигини кытта биир кэмІэ иитиллибит, биир систиэмэҕэ үірэммит, бииргэ олорбут, үлэлээбит киґи.
Борис Николаевич, мин ійдібүлбүнэн, 90-с сыллардааҕы дойду салайааччыларыттан ураты кірүүлээх, олус күүстээх, модун ис куттаах, ханнык да утарсыыга бэлэм, эппиэтинэстэн хаґан да куоппат, кыґалҕаны уонна уустугу норуотугар тус бэйэтэ аґаҕастык уонна ылыннарыылаахтык этэр бэлиитик этэ.
— Эн Борис Николаевиґы тус бэйэтин кытта ханна, хаґан бастаан кірсүбүккүтүй?
— Борис Ельцини мин бастаан 1989 с. бэс ыйыгар, кини РФ Ґрдүкү Сэбиэтин Президиумун Бэрэссэдээтэлинэн талыллыбытын кэннэ, СЈ судаарыстыбаннай Декларациятын барылын дьүүллэґэн бэрт уґуннук кірсін кэпсэппитим.
Ол иннинэ быстахтык, РФ норуодунай дьокутааттарын сийиэстэригэр, дьокутааттар біліхтірүн мунньаҕар, Тірүт Сокуон хамыыґыйатын мунньахтарыгар кірсірбүт.
Итиннэ мин сийиэґинэн талыллыбыт Тірүт Сокуон хамыыґыйатын чилиэнэ этим. Онтон РФ норуодунай дьокутааттарын 11 сийиэґэ ыытыллыбытыттан 9-гар тыл эппитим. Ити олус тыІааґыннаах, утарсыылаах кэмнэр этэ. Борис Ельцини кытта бастакы сирэй кірсүґүүбүтүгэр кини миигин билэр іріспүүбүлүкэ салайааччытын быґыытынан кірсүбүтэ. Биґиги СЈ суверенитетын Декларациятын икки экземплярын (киниэхэ уонна миэхэ) харандаастаах олорон баґыттан атаҕар диэри аахпыппыт, бэлиэлэри оІорбуппут, мин киниэхэ хас биирдии ыстатыйаны быґааран биэрбитим.
Балайда уґун дьүүллэґии, кэпсэтии буолбута. Түмүгэр, Борис Николаевич «бу сүдү улахан, дириІ бэлитиичэскэй да, экэнэмиичэскэй да суолталаах докумуон барылын кытта сібүлэґэбин» диэн баран сіҕүмэр улахан ытыґын утары ууммута.
Ол кэннэ мин «бу докумуон балаҕан ыйын 27 күнүгэр Јріспүүбүлүкэ Ґрдүкү Сэбиэтин сиэссийэтигэр ылыллыаҕа» диэбитим, онуоха кини «ити кэмІэ мин Саха сиригэр бара сылдьар кыаҕым суох, ол эрээри, сыл бүтүүтэ хайаан да тиийэ сылдьыам» диэбитэ.
Б.Н.Ельцини кытта кірсүім иннинэ мин суверенитет, іріспүүбүлүкэ экэнэмиичэскэй статуґун улаатыннарар туґунан боппуруоґу Михаил Горбачевка, Анатолий Лукьяновка, Рафик Нишановка, Николай Рыжковка туруора сылдьыбытым даҕаны, күттүінээх быґаарыыны ылбатаҕым.
Борис Николаевич ураты күүстээх, модун санаалаах, туохха барытыгар бэйэтэ ураты кірүүлээх, дьулуурдаах, олоххо баай уопуттаах киґи этэ. Эппиэтинэґи кимиэхэ даҕаны сыбыы сатаабат, куотуммат идэлээҕэ, ол хаачыстыбата кинини атыттарга майгыннаабат, ураты оІороро дии саныыбын.
Ааспыт үйэ 90-с сыллара олус ыараханнык ааспыттарын дьон үксэ умунна. Ґп-ас тиийбэтэ, ас-үіл нуормалааґыІІа киириитэ, түүннэри-күнүстэри уочаракка туруу, быстар мілтіх хааччыллыы, хастыы да ыйы быґа кэлбэт хамнас, о.д.а. бүтэн-оґон биэрбэт кыґалҕалар – бу барыта 90-с сыллар сүрүн бэлиэлэрэ этэ.
Мин санаабар, маннык кэмІэ Арассыыйаны Борис Ельцинтэн атын киґи салайар кыаҕа суоҕа. Бүгүн туох да диэбиттэрин иґин, норуот кинини икки тігүл итэҕэйэн, бэрэсидьиэнинэн талбыта – түбэспиччэ буолбатах.
— Кинини кытта үлэлиир хайдах этэй? Сіпсіспіт түгэІІитигэр хайдах быґаарсар этигитий?
— Ельцини кытта үлэлиир судургу, чэпчэки этэ. Чэпчэкитэ диэн — кини итэҕэйэр киґитигэр олус аґаҕас буолара, мэлдьи санаа атастаґыыта, сүбэлэґии биринсибинэн үлэлиирэ.
Туруоруллубут боппуруоґу ыарырҕатар түгэнигэр, ол боппуруос онуоха-маныаха диэри тохтотуллан кэнники болдьоххо кіґін биэрэрэ. Холобур, Арассыыйа уонна Саха сирэ экэнэмиичэскэй боппуруостарга дуогабардара кіґірүллэн баран, 1995 с. илии баттаммыта, ити иннинэ бүддьүіт федерализмыгар (ол аата, федеральнай нолуоктар іріспүүбүлүкэҕэ хаалыылара) бас билиини тыырсыыга илии баттаныллыбыта.
— Борис Ельцин Саха сиригэр ураты сыґыанын бэлиэтииллэрэ. Билэрбит курдук, кини биґиэхэ хаста да кэлэ сылдьыбыта. Ити сырыылар сыаллара-соруктара, түмүктэрэ туох этэй?
— Борис Николаевич Саха сиригэр иккитэ кэлэ сылдьыбыта. Бу сырыылара олус улахан түмүктээх этилэр. Саха сирин олохтоохторо ону барытын бэйэлэрэ эттэринэн-хааннарынан билбиттэрэ, олоххо-дьаґахха дьайыылара күүстээх этэ.
Холобур, саха омугун интэлигиэнсийэтин национализмІа күтүрээбит БСКП(б) КК уурааҕын кітүрүү, сиртэн хостонор баайтан ирээти іріспүүбүлүкэ бас билиитигэр (сойуустааҕы уонна РФ тэрилтэлэрин) биэрии, тас дойдулары кытта сыґыан (1995 с. Саха сирэ Соҕуруу Кореяны кытта Арассыыйа аатыттан сібүлэґиигэ илии баттаґыыта, Японияҕа эргиэн представительствотын арыйыы) уо.д.а. сүІкэн суолталаах боппуруостар быґаарыллыбыттара.
Алмаастан бриллиант, кімүстэн ювелирнай киэргэллэр оІоґуллар буолбуттара, саха оҕолоро кыраныысса тас іттүгэр үірэнэр, үлэлиир кыахтаммыттара.
Сиртэн хостонор баайтан ирээттэґэн «Кэлэр кілүінэлэр фондалара» («Фонд будущих поколений») тэриллибитэ, бэрт элбэх социальнай объект тутуллан барбыта, Илин эІээргэ Јлүінэ уутунан нүілсүтүллэр тиґик тутуллубута. Хас биирдии тыа сирин оскуолатын үірэнээччитигэр, учууталыгар бааІІа сирэй счет аґыллан үп-харчы угуллубута, о.д.а.
— Кини Бэрэсидьиэннээн бүппүтүн кэннэ сыґыаІІыт уларыйбыта дуо, кірсүґэр, кэпсэтэр этигит дуо?
— Мин Ельцини кытта үлэлиир кэммэр барыта холбоон 23-тэ сирэй кірсін кэпсэппиппит, санаа атастаспыппыт.
Мин киниэхэ Арассыыйа кэлэр іттүгэр ааспыт устуоруйаттан тугу учуоттуура наадатын туґунан кірүүлэрбин этэрим. Ити кірсүґүүлэр Борис Николаевич дуоґунаґыттан уурайбытын да кэннэ салҕанан барбыттара. Кини тіґі да дуоґунаґыттан бардар, кинини кытта РФ бэрэсидьиэнин курдук кэпсэтэрим, дьиэтигэр-уотугар сылдьарым, оттон Наина Иосифовнаны кытта билигин да билсэбин.
— Эн санааҕар, Борис Ельцини билигин сиэрдээхтик сыаналыыллар дуо?
— Кини туґунан кылгастык этэн кэбиґэр уустук, сыана быґар ыарахан, судургутук эттэххэ, оннук кэм кэлэ илик. Оттон чопчу биґиги Сахабыт сиригэр сыґыаннаан эттэххэ, Борис Николаевич Ельцин биґиги іріспүүбүлүкэбит ыарахан сыллары тілі түґэригэр уґулуччу улахан оруоллаах, ол туґунан саха дьоно, іріспүүбүлүкэ олохтоохторо билэллэр, истэллэр, кинини ытыктыыллар, ійдүүллэр-ахталлар.
Билигин, Саха сиригэр Борис Ельцин аатын үйэтитии боппуруоґа туруохтаах дии саныыбын.
Нина ГЕРАСИМОВА.
Арассыыйа уонна
Саха сирин сыґыаннара
«...От имени Верховного Совета РСФСР хочу поздравить вас с мужественным, крупным политическим решением Верховного Совета Якутской Саха ССР, с принятием Декларации о государственном суверенитете республики, с тем, что отныне, после этого решения, республика называется Якутская –Саха Советская Социалистическая Республика. Я хочу от имени Верховного Совета РСФСР высказать уважение и признание такого решения и считать, что мы дальнейшие отношения с самостоятельной республикой будем строить на основе договоров, на основе взаимовыгодных соглашений, которые будем подписывать. Ситуация, конечно, совершенно необычная. Мы начинаем такие отношения впервые...
Считаю, что необходимы более тесные, систематические контакты руководства, парламента России с руководителями, депутатским корпусом всех рангов Якутии, потому что только работая вместе, плечом к плечу, мы гораздо быстрее и эффективнее решим и проблемы Якутии, и проблемы наши общие, и проблемы России»
1990 с.ахсынньы 29 күнүгэр буолбут
Саха АССР XII ыІырыылаах
Ґрдүкү Сэбиэтин бэґис мунньаҕар
РСФСР Ґрдүкү Сэбиэтин
Бэрэссэдээтэлэ Борис Ельцин кыттан,
тыл этиитин стенографията.
Комментарии
Сообщение:
Отправить Отмена