Демократияны арыый сыыһа өйдүүбүт быһыылаах. Демократия биир сүрүн өйдөбүлэ – сокуону толоруу. Ити туохха барытыгар сыһыаннаах, дьиэҕэ-уокка, үлэҕэ-хамнаска, ол иһигэр тылга эмиэ.

Таба суруйуу тылдьыта 2002 с. тахсыбыта. Онтон ыла 8 сыл ааста. Үгүс хаһыаттар уонна кинигэ кыһалара таба суруйуу сокуонун тутуһа иликтэр. Ити курдук, ис турукпутунан былыргыны тардыһа-тардыһа аныгылыы нуорманан, бэрээдэгинэн олоро сатыыр курдукпут. Ол гына-гына «хоруупсуйа тоҕо элбии турарый?» диэн соһуйабыт. Дьиҥинэн, сокуону тутуспат, билиммэт буолбут кэннэ, хоруупсуйа уо.д.а. дьай-дьаһах тоҕо элбиэ суоҕай.

Тыл сокуона, таба суруйуу тылдьыта элбэх мөккүөрдээхтик ылыллыбыта. Ити үлэ саха тыла хааһытыйыытын ууратар, тылы сайдар суолга үктэннэрэр соруктааҕа. Бары тылбыт туруга мөлтөөтө диибит, оттон ол кэмҥэ биһиги ити мөлтөөһүнү тохтотор туһугар үлэлээбиппит. Таба суруйуу тылдьыта толоруллубатыгар биирдиилээн дьону буруйдуохха сатаммат. Сокуон туолуутун бырабыыталыстыба ирдиэхтээх. Ол да иһин үлэлии олордоҕо. Сокуон туолуутун хааччыйбат буоллаҕына, кини тугу гынарый?

Бырабыыталыстыба тылга сокуону толорторо илик. Оччотугар биһиги тоҕо саха тылын «судаарыстыбаннай тыл» диибитий? Бүгүҥҥү туругунан, биһиэхэ саха тылын боппуруоһунан судаарыстыба дьарыктаммат, маннык судаарыстыбаннай суолталаах сорук оскуола дириэктэрдэригэр сүктэрилиннэ. Хаһааҥҥыттан ол оскуола дириэктэрдэрэ, быстах дьон, судаарыстыба сирэйэ буолбуттарай? Бу боппуруоска болҕомто уурар уолдьаста. Туох барыта тылтан саҕаланар диэн муударас баар. Тылга сатаҕай дьон экэниэмикэҕэ, олох-дьаһах атын да боппуруостарыгар хайдах да туйгун буолар кыахтара суох.

Дьоһуннаах судаарыстыбалар бары тылга дьоһуннаахтык сыһыаннаһаллар. Онно тыл сокуона туоларын туһугар ыстараап, ону ааһан холуобунай сокуон кытта тутуһуллар. Ити сөп. Ону демократия диэн ааттыыллар. Уопсайынан, сокуону тутуспат эрээри демократия диэн чобуорхайыы туох да туһата суох.

Тыл мөккүөрэ ааспыта. Сокуон ылыллан бүтэн турар. Сөбүлүүрүҥ-сөбүлээбэтиҥ оруола суох, сокуону толоруохтааххын. Сокуону тутуспатаххына – ыстарааптанаҕын, саха судаарыстыбаннай тылын үөхтэххинэ – буруйданаҕын.

Биһиги үлэбит онон бүппэт. Тыл олоҕун булбутун кэннэ дьиҥнээх үлэ дьэ саҕаланыахтаах. Онно күннээх-дьыллаах, тохтообот үлэ наада. Билигин онно киириэхпит ыраах. Уруккуга төннүллүбэт. Саҥа суолбут элбэх охсуһуунан, мөккүөрүнэн ситиһиллибитэ. Тылбыт тыыннаах буолуон саныыр буоллубут да, бу тумнуллубат хардыы. Билиҥҥи туругунан, биир сиргэ тэпсэҥнии турабыт. Ити саха тыла түргэнник өлө охсорун күүтүүгэ тэҥнээх. Ити курдук 30-50 сыл хамсаабакка, кур бэйэбит кубулуйбакка олордубут да, тылбыт букатыннаахтык өлүөҕэ. Тыл туһунан чобуорхайар кыһалҕа бэйэтэ бэйэтинэн оһон-сүтэн хаалыаҕа. Тохтооһун – сытыйыы, өлүү, оттон хамсааһын – сайдыы.

Тыл сокуона баар. Ол олоххо киирэрин туорайдаһар дьоҥҥо ылыллыахтаах миэрэлэри ырытыы, Ил Түмэнинэн бигэргэтии эрэ наада. Оччоҕо барыта судургу буолуо.

Сокуон тутуһуллуохтаах.

Тэрис.

kyym.sakha.ru
18.10.2010 17:40 | оригинал статьи | просмотров: 25045