Яковлев Владимир Николаевиһи мин 1947 с. ыам ыйын 9-с күнүгэр көрсөн олоҕун уустук түгэннэрин кэпсэтэн истибитим. Үөрэҕэ суох, нууччалыы билбэт, тыа кэнэн сахата сэриигэ сору-муҥу көрбүтүн баччааҥҥа диэри аһына саныыбын...
Оччолорго мин Партизан оскуолатыгар бэһис кылааска үөрэнэр этим. Тырахтарыыс аҕам, эмискэ тымныйан ыалдьан, Арыы Кыынньарбыт диэн сиргэ сэллик балыыһатыгар киирбит сураҕын истэн, көрсө барарга сананным. Уһуну-киэҥи толкуйдуу барбакка, уруккуттан билэр киһибэр бөһүөлэги салайар Винокуров Петр Денисовичка тиийэн «Аҕабар баран кэлэрбэр атта уларыс» диэтим. Киһим аҕабын билэр буолан, холкуос куонньуга В.Н. Яковлевка сурук оҕотун суруйа охсон биэрдэ. Мин үөрүүнү кытта тэбинэн тиийэн, сурукпун дэлби салгын сиэбит сирэйдээх, хап-хатыҥыр кыра уҥуохтаах киһиэхэ биэрдим. Таах туруохтааҕар, “бүгүн Кыайыы күнэ, 9-с Маай” эҥин диэбиппэр киһим сирэйэ-хараҕа уларыйа түстэ. «1945 с. оруобуна бу күн Эмиэрикэ саллааттара биһигини, байыаннай билиэннэйдэри, ньиэмэс лааҕырыттан босхолообуттара», диэтэ.Эмиэрикэ диэбитигэр ол саҕана нуормаҕа биэрэр аһыы апсаанка бурдуктарын уонна наһаа үчүгэй сыттаах кэнсиэрбэлэрин саныы түстүм. Өссө абаҕам Илья Николаевич икки сыл үлэ фронугар сылдьан аччыктаан хайдах курдук эрэйдэммитин, оттон билиэҥҥэ түбэспит дьон концлааҕырга сору-муҥу көрөллөрүн кэпсээбитин истибиттээхпин. Ол иһин билиэнтэн эргиллибит киһини саҥа көрөн, Владимир Николаевиһы кыратык кэпсии түс диэн хаайдым. Онуоха киһим ө-өөр баҕайы таалан тура түһэн баран, «кимиэхэ да кэпсээбэт буоллаххына» диэтэ. Ити курдук чиэһинэй тылбын ылан баран, сыарҕалаах кыра окко олорон кэпсээнин саҕалаата.
«1941 с. күһүнүгэр Намтан араас холкуос дьонун хомуйан куоракка үс массыынанан киллэрбиттэрэ уонна куорат байаҥкамаатыгар туттарбыттара. Онтон Даркылаахха борохуокка киллэрбиттэрэ. Манна араас оройуон дьоно бааллара. Хас эмэ күн айаннаан, салгыы тимир суол пуойаһыгар симэн айаннаппыттара. Барыта ыксал-бохсол, хаһыы үөһэ хаһыы этэ. Иннибитин-кэннибитин билбэккэ, бэйэ-бэйэбитин батыаккалаһан сылдьарбыт. Хас да күн айаннаабыппыт кэннэ, дьон “тиийиэхтээх сирбитигэр кэлбит үһүбүт” диэтилэр. Барыбытын түһэрээт, устуруойдатан баран араартаатылар. Мин маахта нууччаларга түбэстим. Дьэ, эбээт доҕор, биир да тылы нууччалыы билбэппин, тугу этэллэрин өйдөөбөппүн. Адьас акаары киһи курдук дьон сирэйин-хараҕын кэтэһэн, хайа диэки бараллар да, соннук батыһан сылдьыбытым.
Онтон ханнык эрэ кыра куоракка кэллибит быһыылаах. Тохтоотубут. Биир дьиэҕэ киллэрэн аһаттылар, утуттулар. Сарсыныгар бинтиэпкэнэн сыал ыттардылар. Эчи, хабыллан түһэн тыаһа да улахана бэрт. Сыалбын таппатым, хамандыыр саҥата «пулуоха» диэтэ уонна эбии ботуруон биэрдэ. Бу сырыыга саам тыаһыттан соһуйбатым, син ортотук ыттым. Хамандыырым «ньучубуо» диэн санныбын таптайда, мин, дьэ үөрэ түстүм. Итинтэн ыла пехотаҕа сыл кэриҥэ сылдьыбытым.
Билиэҥҥэ түбэһэрбэр маннык этэ. Биһиги пуолкабыт тимир суолу харабыллыыр соруктаах. Ол иһин пуолкабытын 15-20-лии киһилээх этэрээттэргэ хайыттылар, араас сиринэн тарҕаттылар. Ньиэмэстэр хаста да атаакалаабыттара, ону биһиги хардары атаакалаан чугутабыт. Күҥҥэ үстэ-түөртэ итинник киирсии буолара. Дьэ, түүннэри-күннэри утуйар-олорор суох, арай түүн окуопаҕа нуктуу түһэрбит. Ол сылдьан биир түгэҥҥэ биир суон тиит төрдүгэр сытан утуйан хаалбыппын. Арай биирдэ кус-хаас саҥатын курдук саҥалаах икки ньиэмэс саллаата икки хонноҕум анныттан сулбу ойутан туруоран илдьэ бардылар. “Чэ, аны өллүм” дии санаатым, харахпар төрөөбүт Үөдэйим элэс гынан ааһарга дылы гынна. Ол икки ардыгар ханнык эрэ дьиэҕэ киллэрэн, омуһахха бырахтылар, онно кыратык дөйөн сыттым. Төһө өр сыппыппын билбэппин, омуһахтан таһааран кырбыы-кырбыы доппуруостаабыттара. Тугу саҥаралларын хантан өйдүөхпүнүй, эмиэ омуһахпар төттөрү бырахтылар. Ол курдук хас да күн сордоотулар, хата, аһаабыт астарын тобоҕун кумааҕыга суулаан үрдүбэр быраҕаллар, ону сиэммин тыыннаах орпутум буолуо. Пуойас тыаһа-ууһа элбэҕинэн сэрэйдэхпинэ, тимир суол ыстаансыйата быһыылааҕа. Биэс хонукка биирдэ омуһах иһиттэн нууччалыы саҥаны иһиттим «где пленный?». Ол кэмҥэ пуойас ыһыытаан-хаһыытаан тохтоото, миигин омуһахпыттан түҥ-таҥ анньан илтилэр. Германияҕа барыахтаах билиэннэйдэр богуоннарыгар умса анньан кэбистилэр. Хас да күн айаннаатыбыт быһыылаах, биирдэ иһиттэхпинэ «Германия» дэстилэр, пуойас тохтоото. Биһигини харса суох хомбуойдаан, аптамаат уоһунан тобулута анньа-анньа устуруойдаттылар. Холуонналарга сүүсчэлии киһинэн араартаан, икки өттүттэн аптамааттаах ньиэмэстэр харабыллаан лааҕырдарыгар илтилэр. Устуруойтан кыратык да таҕыстахха луоһунан охсоллор, охтубут киһини сонно ытан кэбиһэллэр. Ол иһин киһи барыта холуонна ортотун былдьаһар. Миигин биирдэ кытыыга үтүрүйэн таһаарбыттарыгар бүдүрүйэммин, иккитэ охсуллан өлө сыстым. Хата, уҥуоҕум кырата (150 см.) элбэхтик туһалаабыта, тохтобулга массыына үрдүттэн килиэп быраҕаллар, ону уһун дьон былдьаһан килиэптэрэ бытарыйан тохторун мин аттыы сылдьан атахтарын анныттан итигэстээн сиэн абыранарым. Ол курдук айаннаан лааҕырбытыгар дьэ тиийбиппит. Мин дьону үтүктэн үлэлээн испитим. Сарсыарда эрдэттэн киэһэ хойукка диэри үлэлиирбит. Үгүс киһи өлбүтэ. Саамай куһаҕана — саҥаттан-саҥа лааҕырга хомбуойдаан илдьэллэрэ. Ол курдук икки-үс сыл сордонон-муҥнанан, күнү-дьылы да кыайан аахпат буолбутум. Биир да саханы көрбөккө, атын тылы билбэт буолан кими да кытта кэпсэппэккэ, улам кыыллыйан-сүөһүтүйэн да барбытым. Наар өлбөтөх эрэ киһи диэн, тыын былдьаһыгар сылдьыбытым. Ким, хаһан, хайдах бу аад айаҕыттан быыһыан туһунан санаабат да этим. Быыс эрэ булларбын, бэйэм бэйэбин кытта саҥаран ботугуруу сылдьарым, онон эрэ саатыырым.
1945 с. биир үтүө түүн эмискэччи биһиги лааҕырбытын атын пуормалаах саллааттар тоҕо көтөн сэриилээн ыллылар. Биһиги соһуйан эрэ хааллыбыт. Дьоммут сыһыаннара ньиэмэстэрдээҕэр олох атын. Кэм сымнаҕас, киһилии. Устуруойдатан баран, биир дьиэҕэ киллэрэн аһаттылар. Биһиги бары сэбиэскэй билиэннэйдэр быһыылаах этибит. “Эһигини ньиэмэстэртэн босхолоотубут, онон сотору дойдугутугар барыаххыт”, — диэтилэр. Сарсыныгар барыбытын баанньыкка сууннардылар, ньиэмэстэр биэрбит таҥастарын уматтардылар, бэйэлэрин ис-тас таҥастарын түҥэттилэр, аспыт кытта тубуста. Сэбиэскэйдэр хаста да кэлэ сырыттылар диэн буолла, тугу кэпсэтэллэрин билбэтэрбит да, бэйэбит дьоммут биһиги баарбытын билбиттэр диэн эрэл кыыма үөскээтэ. Мин ол саҕана, кыһалҕаттан, син тугу дииллэрин удумаҕалатар буолбутум.
1946 с. биир күн үрдүк олбуордаах икки ааҥҥа нуучча уонна Эмиэрикэ эписиэрдэрэ турдулар. Икки өттүттэн билиэннэйдэри атастаһабыт диэн буолла. Боростуой саллааты — боростуой саллаакка, эписиэри — эписиэргэ, эбэтэр икки боростуой саллаакка биэрэллэр. Дьэ, манна баар этэ ынырык анньыалаһыы, ким күүстээх инники киирэ сатыыра. Мин эмиэ кыра уҥуохтаахпын туһанан дьон атаҕын быыһынан инним хоту анньыспытым. Эмискэ ааҥҥа тиийэн кэллим, сэбиэскэй эписиэр саҕабыттан тардан ылла: «Аатыҥ, араспаанньаҥ кимий?» — диэтэ. Көбүөхтээн, үөрүүбүттэн даҕаны быһыылаах, нэһиилэ саҥардым. Ол курдук атастаһыыга түбэһэн, тыыннаах ордон, сэбиэскэй суонаҕа кэлэр дьолго түбэспитим. Онтон барыбытын хомбуойдаан пуойаска киллэрдилэр. Үөрүүбүтүттэн бары кэриэтэ ытыыбыт, туох да саҥа-иҥэ иһиллибэт, уу чуумпу курдуга. Ол гынан баран босхоломмут бастакы үөрүүбүт сотору ааспыта, бэйэбит дьоммут хаҕыс сыһыаннарыттан...» диэн, киһим түөрт сыллаах билиэҥҥэ сылдьыбыт, уһун унньуктаах, эрэйи эҥээринэн тэлбит олоҕун туһунан бэрт судургу кылгас кэпсээнин түмүктээбитэ.
С.С. КОЛЕСОВ,
1 Хомустаах, Нам.
Комментарии
Сообщение:
Отправить Отмена