Саха сирин дьонугар Алексий Оконешников, сүрүннээн, В. Пикуль «Крейсера» диэн кинигэтигэр Конечников аҕабыыт прототибынан биллэр. Аҕыйах сыллааҕыта Нуучча театрыгар кини туһунан «Одиссея инока Якутского» диэн испэктээкил тура сылдьыбыта. Кини Арассыыйа устуоруйатыгар Нуучча-Дьоппуон сэриитигэр кыттан Георгиевскай лиэнтэлээх көмүс «наперснай» кириэһинэн наҕараадаланан киирбитэ. Саха сиригэр киниттэн атын итинник ситиһиилээх аҕабыыт суох.

Бу чаҕылхай саха киһитэ эбиитин талааннаах учуутал эбит.
Кини 1873 сыл Халыма улууһун III Мээтис нэһилиэгэр (билигин I Мээтис, сороҕо Сиэн-Күөлүн нэһилиэгэ) Оконешников Тимофей Феодорович уонна Евдокия Константиновна диэн бу сир төрүт олохтоохторун дьиэ кэргэннэригэр Василий диэн ааттанан күн сирин көрбүт. Кини киһилии майгыга, үлэҕэ дьулуурга, хорсун-хоодуот быһыыга манна олорон уһуллубут. Дьон кэпсииринэн, Оконешниковтар талыы баайдаах Сиэн-Күөл диэн улуу эбэ эҥээригэр олорбуттар. Василий төрөөбүт нэһилиэгэр былыр да улахан үөрэхтээх дьон олорон ааспыттар. Ол курдук, манна бэл XVIII үйэҕэ нууччалыы дьыала-куолу суругун оҥорор дьон бааллара устуоруйаттан биллэр.
Василий Оконешников нэһилиэгин чааһынай оскуолатыгар, Дьокуускайдааҕы миссионердар оскуолаларыгар, Казаннааҕы учуутал семинариятыгар үөрэммитэ. Ол кэнниттэн тута 1898 с. Саха сириттэн бир бастакынан Казань духуобунай академиятыгар миссионердар куурустарыгар үөрэммит, Алексий диэн духуобунай ааты ылан манаах буолбут. Кини үөрэнэр кэмигэр иеродиакон сылдьан Чукоткатааҕы миссия Сиэн Күөлүнээҕи олоҕор миссионерынан анаммыт. Быһата, чукчалары уо.д.а. таҥара итэҕэлигэр сыһыарар эппиэттээх дуоһунастаммыт. Сахаҕа киниттэн атын миссионер баарын мин өссө истэ иликпин.
Алексий аҕабыыт 1900-1902 үөрэх дьылыгар Дьокуускай уокуругун уонна епархиятын саамай улахан икки кылаастаах церковнай-приходской оскуолатыгар салайааччы солбуйааччытынан анаммыт. Манна 64 уол оҕо үөрэнэрэ, учууталлары бэлэмниир туспа кылаас баара. Алексий оҕолору нуучча тылыгар, устуоруйатыгар, дидактикаҕа уонна таҥара ырыаларыгар үөрэппит. Олус кыһамньылаах буолан, үлэ чааһын аахсыбакка ыкса киэһээҥҥэ диэри үлэлээбит. Киниттэн үөрэнэ атын оскуолалар учууталлара эмиэ кэлэллэр эбит. Ону таһынан, Алексий оскуолаҕа эконом диэн эбээһинэһи толорбут. Ити үлэлэрин иһин кини хамнас аахсыбатах.
Уездтааҕы кэтээн көрөөччү аҕабыыт В.Охлопков отчуотугар Алексий туһунан маннык суруллубут «...в учительском классе своими трудами и образцовым отношением к школе отличался о. иеромонах Алексий, который своим примером и настойчивостью побуждал и других учителей к трудолюбию, аккуратности и любви к школьному делу». 1901 с. тохсунньуга ыытыллыбыт Дьокуускай Епархиятын училищеларын Сэбиэтин мунньаҕар, тыа сиригэр үөрэх биридимиэттэрин сатаан тиэрдэр туһугар, булгуччу сахалыы билэр учууталлары аныыр туһунан кэпсэтии барбыт. Онно Алексий сахалыы үчүгэйдик билэрин таба туһанар туһугар, оскуолаҕа биридимиэттэрин салгыы да сахалыы быһаарарыгар көрдөспүттэр. Ити курдук, кини биир үөрэх дьылын иһигэр бэртээхэй учуутал уонна салайааччы буоларын көрдөрбүт. Ити түмүгэр, кини 1901-1902 үөрэх дьылыгар оскуола салайааччыта буолбут, 1901 сыл сэтинньи 27 күнүгэр Сэбиэт мунньаҕар улахан суолталаах наҕарааданы ылбыт.
Бу да үөрэх дьылыгар иеромонах Алексий учуутал уонна эконом эбээһинэстэрин босхо толоро сылдьыбыт. Кини онно да олус үтүө суобастаахтык, кыһамньылаахтык үлэлээбитин докумуоннар кэрэһилииллэр. Икки кылаастаах церковнай-приходской оскуола дьиэтэ Спасскай манастыырга киирэрэ. Манна үөрэнэр кылаастар, үөрэнээччилэр олорор уопсай дьиэлэрэ, учуутал олорор дьиэтэ, куукуна, остолобуой уо.д.а. бааллара. Бу курдук эргэ, кыараҕас, табыгаһа суох да дьиэҕэ олорон Алексий олус элбэх тэрээһини ыыппыт. Холобур, Кирилл уонна Мефодий сибэтиэйдэр күннэригэр, суруйааччы Гоголь 100 сааһыгар анаммыт бүттүүн куораттааҕы ааҕыылары тэрийбит.
Бу үөрэх дьылыгар иеромонах Алексий оскуолаҕа сыллааҕы эксээмэннэр бэрэссэдээтэллэрин эбээһинэһин толорбут. Уездтааҕы кэтээн көрөөччүнү солбуйан, Дьокуускай уокуругун церковнай-приходской оскуолаларын бэрэбиэркэлээбит, ыйан-кэрдэн сүбэлээбит. Сорох оскуолалар (Хачыкаат, Покровскай, Тиит Арыы, Сиинэ, Нөөрүктээйи, Хаптаҕай уонна Атамай) үөрэхтэрин методиката мөлтөҕүн отчуоттаабыт.
Үөрэх дьылын түмүгүнэн, кини үлэлиир оскуолата, ордук чорботон салайааччы иеромонах Алексий сыралаах үлэтэ, эбээһинэһин үчүгэйдик толороро бэлиэтэммит. Иеромонах ити икки үөрэх дьылыгар Дьокуускайдааҕы Николаевскай оскуолаҕа хамнаһа суох сокуону үөрэппит. Ону таһынан Чукоткатааҕы миссията... Алексий аҕабыыт итиччэ кылгас кэм иһигэр олус элбэх үлэни толоро сылдьыбытын билигин бэркиһиэххэ эрэ сөп.
1903 с. ыам ыйыгар англиялыы тылы билэр иеромонах Алексийы «Рюрик» крейсергэ аҕабыытынан анаабыттар. 1904 сыллаахха Нуучча-Дьоппуон сэриитигэр «Рюрик» крейсер сэрии килбэйэр киинигэр түбэспитэ. Дьоппуон 4 крейсерин кытта икки чаас устата кыргыһыыга «Рюрик» 150 киһитэ өлбүтэ, 280 киһитэ бааһырбыта. Мотуруостар крейсердэрин өстөөххө биэримээри тимирдибиттэрэ. Бу өлөр-тиллэр хапсыһыыга Алексий аҕабыт уһулуччу хорсунун көрдөрбүт, нуучча мотуруостарын өрө күүрдэргэ күүскэ үлэлэспит. Дьоппуоннар 625 мотуруоһу ууттан хостоон бэриннэрбиттэр. Алексий аҕабыыт буолан, билиэнтэн босхоломмут. Аҕабыыт Алексий Дьоппуон сиринэн, атын да ыраах дойдуларынан эргийэн, Санкт-Петербурга кэлэн үрдүк сололоохторго Нуучча аармыйата бу сэриигэ кыайтарбыт төрүөтүн аһаҕастык өтөрү-батары эппит, онтон сылтаан элбэх үтүргэҥҥэ түбэспит. Кини тас көрүҥэ дьоппуоҥҥа маарынныыр буолан, элбэх уустугу көрсүбүтүн суруйаллар. Алексий дойдутугар кэлэн уһуннук үлэлээбэтэх. Кэлин Томскай курдук Сибиир улахан куоратын духуобунай семинариятыгар учууталлаабыт курдук. Алексий Оконешников – Нуучча-Дьоппуон сэриитин хорсун кыттыылааҕа, Тылбаас хамыыһыйатын састаабыгар сылдьан Таҥара кинигэлэрин тылбаастаһан саха суруга-бичигэ сайдыытыгар улахан өҥөлөөх киһи, миссионер, Казаннааҕы учуутал семинариятын бүтэрбит саха биир бастакы учуутала, Саха сирин саамай улахан церковнай-приходской оскуолатын олус бэркэ салайбыт талааннаах педагог, XX үйэ саҕаланыытынааҕы саха чаҕылхай интэлигиэнэ...
Норуоппут чулуу уола саха норуотун биллэр-көстөр учууталларын кэккэтигэр киириэхтээх.
Мария СТАРОСТИНА, устуоруйа хандьыдаата.

kyym.sakha.ru
04.10.2010 09:40 | оригинал статьи | просмотров: 17349